خاطره‌نوشتی به قلم یکی از اعضای سینمای آزاد اصفهان
نوشته: غلام‌رضا مهیمن
توضیح: این مصاحبه پیش از این در شماره ۷۸ مجله سرمشق به تاریخ مرداد ۱۴۰۳ منتشر شده است. باز نشر این مصاحبه با همکاری تحریریه مجله سرمشق صورت گرفته است.
«سینمای آزاد» را میتوان به‌عنوان سینمای آماتوری، غیرتجاری و غیرحرفهای تعریف کرد که در دوران خود به جریانی فرهنگی در سینمای غیرحرفهای تبدیل شد. «سینمای آزاد» در اواخر دهۀ چهل خورشیدی شکل گرفت و آغاز به کارکرد و تا سال ۱۳۵۷ خورشیدی به حیات خود ادامه داد. فعالیت آن حدود یک دهه به طول انجامید، اما تأثیرات این جریان فرهنگی، سال‌ها بازتاب مثبتی در سینمای روشنفکری و حرفه‌ای داشت.
در رابطه با این موضوع، ضروری است که به یکی دو نکته اشاره گردد. در دهۀ چهل خورشیدی، مراکزی تحت عنوان «مراکز فرهنگی» در استانها شروع به کار کردند. وظایف این مراکز فرهنگی، آموزش و پرورش استعدادهای جوان در رشتههای هنری از قبیل تئاتر، سینما، موسیقی، خوشنویسی و… بود و «سینمای آزاد» در این مجموعه دفتر داشت و فعالیت میکرد. این مراکز فرهنگی وابسته به تلویزیون ملی ایران و تحت حمایت مالی این نهاد بودند.
مورد دوم این‌که تأسیس «مراکز پژوهشها و مطالعات فرهنگی» در تلویزیون ملی ایران انجام گرفت. سرپرستی آن بر عهدۀ زنده‌یاد «فریدون رهنما» شاعر و فیلم‌ساز بود. «فریدون رهنما» در یکی از اقدامات خود، کارگردانان و فیلم‌سازان جوان ــ که فارغ‌التحصیل رشتۀ سینما و اکثراً از خارج به ایران بازگشته بودند ــ را دعوت به کار کرد. امکانات فنی و نیرو به آن‌ها داد و هر فیلم‌سازی را به زادگاه خودش فرستاد تا فیلم مستند یا داستانی تهیه کند. «پرویز کیمیاوی» را به خراسان و مشهد فرستاد و حاصل آن فیلمهای مستند ماندگار «یا ضامن آهو»، «پ مثل پلیکان»، « باغ سنگی» و… بود. «ناصر تقوایی» به جنوب رفت و مستندهای ماندگار «باد جن»، «اربعین»، «زار»، «مشهد قالی» و… را ساخت و یا «منوچهر طیاب» در مورد ابنیه تاریخی اصفهان، مستندهای زیبایی ساخت.
در کنار اینگونه کارها، حمایت «فریدون رهنما» از تأسیس «سینمای آزاد» آغاز گردید که در تشکیل و رشد این نهاد نوپا، بسیار مؤثر بود. «بصیر نصیبی» در اواخر دهۀ چهل خورشیدی با جمعی از علاقهمندان سینمای آماتوری، «سینمای آزاد» را بنیان نهادند و شروع به ساخت فیلمهای کوتاه ۸ میلیمتری کردند. امکانات فنی سینمای آزاد عبارت بودند از: دوربینهای ۸ میلیمتری یا سوپر هشت میلیمتری معروف به دوربین ۱۰۱۴، موویلای دستی برای تدوین و پروژکتور پخش؛ که با همین پروژکتور صداگذاری هم میشد.
«سینمای آزاد» در واقع یک حرکت آماتوری در سینمای ایران بود که با حمایت مادی و معنوی تلویزیون ملی ایران شکل گرفت. «بصیر نصیبی» را میتوان از پیشگامان و متولیان این امر دانست که به سرعت رشد کرد و در جشنوارههای داخل و خارج از کشور درخشید. یکی دو سال که از تأسیس «سینمای آزاد» در تهران گذشت، شهرستانها تقاضای نمایندگی «سینمای آزاد» را عنوان کردند که مورد پذیرش قرار گرفت و فیلم‌سازان آماتور در شهرستانها، دارای «سینمای آزاد» شدند. اسامی برخی از مسئولان سینمای آزاد در شهرستانها به شرح زیر است:
مشهد: «مهرداد تدین»، آبادان: «درویش حیاتی»، بوشهر: «مسیح مالکی»، شیراز: «بهاء‌الدین طاهری»، کرمان: «امین عدالتی»، اهواز: «کیانوش عیاری»، همدان: «عبدالله باکیده»، اردبیل: «اصغر جاوید»، ارومیه: «محسن فروزان»، لرستان: «ناصر غلام‌رضایی»، بندرعباس: «حسن بنیهاشمی»، اصفهان: «زاون قوکاسیان»، «چنگیز حقیقت» و «اکبر خواجویی».
بسیاری از فیلم‌سازان «سینمای آزاد»، در سینمای حرفه‌ای شروع به کار کردند و به خصوص پس از انقلاب اسلامی سال ۵۷، استعدادهای خود را نشان دادند؛ مانند: «ابراهیم حقیقی»، «همایون پایور»، «مجید قاری‌زاده»، «مهدی صباغ‌زاده»، «عبدالله باکیده»، «محمدعلی سجادی»، «فریدون جیرانی»، «شهریار پارسی‌پور»، «داریوش ارجمند»، «بیژن امکانیان» و… .
بعضی از کارهای «سینمای آزاد» عبارتند از: «آن مرد اسب دارد» و «غبارنشینها» اثر «ناصر غلام‌رضایی» از لرستان، «نهنگ»، «برکۀ خشک» و «کالنگ‌هایم را دوست دارم» اثر «حسن بنیهاشمی» از بندرعباس، «فصلی دیگر»، «عزای آینه» و «عروس کهن» اثر «زاون قوکاسیان» از اصفهان، «بازی تمام شد» اثر «مهرداد تدین» از مشهد، «آن سوی آتش» و «خاکبازان» اثر «کیانوش عیاری» از اهواز، «خانۀ ابری» اثر «ابراهیم حقیقی» از تهران، «چاقو» و «زیارت» اثر «عبدالله باکیده» از همدان، «اجازه هست آقای فلینی» اثر «فریدون جیرانی» از تهران و «هیس» اثر «داریوش ارجمند» از مشهد، «دیوارهای مشترک» و «نه هنوز است تمام» اثر «غلام‌رضا مهیمن» از اصفهان، «کبوتران پا قرمز» و «معراج» اثر «هرمز ناظم‌زاده» از تهران، «تا شامگاه» اثر «اردشیر شلیله» از خرم آباد و… .
آن چه «سینمای آزاد» برای فرهنگ سینمایی کشور باقی گذاشت، تربیت تعداد زیادی فیلم‌ساز بود که به خصوص بعد از انقلاب اسلامی کارهای سینمایی موفقی را ارائه کردند. همین‌طور تجربههای زیادی هم برای گسترش فرهنگ بصری و زبان تصویر، توسط هرکدام از فیلم‌سازان «سینمای آزاد» انجام گرفت. یاد گرفتند که چگونه برنامهریزی تولید یک فیلم کوتاه را انجام دهند. همین‌طور در مورد دکوپاژ، تدوین، صداگذاری و… تجربههای زیادی به دست آورند و توانستند به دیگران انتقال دهند.
پایان
فیدان در شبکههای اجتماعی